Böhran mərhələlərini və “Goldman Sachs”ın proqnozlarını bir neçə qrafik əyani təsdiq edir.
Burada ABŞ-ın əsas və ən geniş fond indeksi olan S&P 500 indeksinin son illərdə, böhran başlanandan çıxış dinamikası göstərilir. Göründüyü kimi, ABŞ-da böhranın ən kəskin zamanı indeks tarixi minimuma enib, 2009-cu ilin ikinci yarısında isə artıq artım tendensiya formalaşıb və hazırda indeks tarixi maksimum səviyyəsindədir. İndeksin dinamikası güzgü kimi iqtisadiyyatda baş verənləri əks etdirir. Beləliklə, həmin qrafik böhranın birinci mərhələsinin əyani nümayişidir.
Burada Avropanın maliyyə bazarlarında qiymətləri əks etdirən, Avropanın ən iri 50 şirkətlərini cəmləşdirən EURO Stoxx 50 indeksinin Avropada borc böhranın ən kəskin vaxtdan bu günə kimi dinamikası göstərilir. Göründüyü kimi, 2011-ci ildə ən mənfi dinamika müşahidə olunub və məhz həmin vaxt Avrozonada ən kəskin iqtisadi problemlər yaşanıb, Yunanıstan, Portuqaliya, İrlandiya, İtaliya kimi ölkələrdə borc böhranı, büdcə problemləri kəskinləşib. Bu indeksin dinamikası böhranın ikinci fazasını əks etdirir. Gözləmək olar ki, inkişafda olan ölkələr üzrə məcmu indeksin dinamikası üçüncü fazanın başlamasının bəzi əlamətlərini ortaya çıxarar.
Burada inkişafda olan bazarlar üzrə MSCI Emerging Markets indeksinin son aylar üzrə dinamika göstərilir. Bu məcmu indeks inkişafda olan ölkələrinin fond bazarlarını əhatə edir və burada məcmu vəziyyəti əks etdirir. Göründüyü kimi, təhlil edilən dövrdə ümumi enmə tendensiyası müşahidə olunur. Oktyabrda müəyyən tarazlaşma baş versə də, hələlik bunun fundamental və davamlı olması üçün az vaxt keçib. Ümumiyyətlə, həmin qrafik inkişafda olan ölkələrdə fond bazarlarında məcmu tendensiyasını göstərir və müvafiq təhlil aparmağa imkan verir. Belə ki, əvvəlki iki qrafik böhranın iki mərhələlərini tam doğru əks etdirirdisə, bu qrafik də üçüncü fazanı xarakterizə edir. Təbiidir ki, qrafik yalnız keçmişi əhatə edir, buna görə də hər hansı proqnozu vermək üçün texniki təhlil kifayət etməyəcək, burada fundamental təhlili aparmaq lazımdır. Bunun üçün isə öz növbəsində hazırda inkişafda olan ölkələrdə ümumi iqtisadi vəziyyətə fikir vermək vacibdir.
İnkişaf etməkdə olan ölkələrinin bir neçəsində iqtisadiyyatın əsasını neft ixracatı təşkil edir. Neft artıq son bir ildə təxminən 3 dəfə ucuzlaşıb, ucuz səviyyədə tarazlaşıb və artıq bir sıra ölkələr artıq bu şəraitə uyğunlaşmanın zəruri olduğunu anlayır. Və başa düşürlər ki, yürüdülən siyasət neftin 45-50 dollarlıq səviyyədə qalması şərtilə həyata keçirilməlidir. Lakin neftin ucuz olması yeganə problem deyil. İnkişaf etmiş ölkələrdə, o cümlədən ABŞ və bəzi Avropa dövlətlərində artıq faiz dərəcələrinin yüksəldilməsi məsələsinə baxılır ki, nəticədə investorlar artıq kapitallarını inkişaf etmədə olan ölkələrdən Qərbə qaytarır. İlk növbədə bu, inkişaf etmiş ölkələrinin dövlət istiqrazlarına aiddir. Proses artıq başlayıb və kütləvi xarakteri alan zaman inkişaf etməkdə olan ölkələrdə maliyyə böhranı qaçılmaz olacaq.
“Goldman Sachs”ın proqnozu optimizmdən çox uzaqdır – üçüncü faza artıq başlayıb və bu faza inkişaf etməkdə olan ölkələr kapital axını nəticəsində ziyana düşənədək davam edəcək. Sonrakı hadisələri proqnozlaşdırmaq qeyri-mümkündür, çünki bu həmin ölkələrində aparılan çevik iqtisadi siyasətdən asılı olacaq. Belə ki, əgər burada tez bir zamanda əlverişli investisiya mühiti yaranmasa, kapital axını yalnız sürətlənəcək. Üstəlik emissiya kütləvi xarakter alsa, iqtisadiyyatın bərpasından söhbət belə gedə bilməz. Hazırda çıxış yolunu heç kəs bilmir, yalnız müəyyən hipotetik variantlar üzərində düşünülür. Məsələn, əgər inkişaf etməkdə olan ölkələrdə rəqabətə davamlı maliyyə-kredit siyasət həyata keçirilsə, kapital axınını bir qədər saxlamaq mümkün olacaq. Bundan əlavə ABŞ-da 2008-2010-cu illərdə fəal istifadə edilmiş, hətta indiyə kimi davam edən stimullaşdırıcı proqramlar da müsbət nəticələr verə bilər. Yumşaq pul-kredit siyasəti ilə birlikdə belə tədbirlər həmişə müsbət nəticələr verib. Gözləmək olar ki, inkişaf etməkdə olan ölkələr, ilk növbədə Cənub-Şərq ölkələri və Çin həmin tədbirləri sürətləndirəcək. Bütün bunlar böhranın üçüncü fazasının tez bir zamanda başa çatmasına xidmət edə bilər. Bu isə baş verərsə, dünya iqtisadiyyatında bərpa prosesləri sürətlənəcək, xammal bazarında və investisiya normal axını sahəsində tarazlaşma yaranacaq.
Vahab Rzayev
APA Analitik Mərkəzi
