İlk bank kartlarından blockchain'ə qədər rəqəmsal ödəmə sistemlərinin qısa tarixində nələr oldu? Ən önəmli dönüş nöqtələrini xronoloji qaydada xatırlayaq.
Rəqəmsallaşma həyatımızın hər sahəsini olduğu kimi, təşkilati və fərdi qaydada ödəmə vərdişlərimizi da kökündən dəyişdirdi. Texnologiyanın irəliləməsiylə birlikdə nağd və çeklə ödənişlərin ilk alternativi kredit kartı və bank kartları oldu. İlk olaraq ABŞ-da meydana gələn kredit kartlarının günümüzdəki kimi istifadəsi 1950-ci illərə təsadüf edir. O dövrə qədər bəzi neft şirkətləri, otellər və restoranlar öz şöbələrində istifadə edilə bilən ödəmə kartlarını təqdim etmişdilər. 1950-ci illərin sonlarında American Express dünya miqyasında kredit kartı şəbəkəsi qurdu. Beləliklə, istehlakçılar ilk dəfə rəqəmsal ödənişləri təcrübədən keçirməyə başladılar. 1960-cı ildə ATM-lər həyatımıza girdi. Barclays Bankın yerləşdirdiyi maşınlar yalnız pul çəkməyə yarayırdı.
1966-cı ildə ABŞ-da ilk dəfə debit kartların istifadəyə başlaması nağd və çek istifadəsinə dijital bir alternativ gətirmiş oldu.
Elektron ticarət anlayışı 1979-cu ildə yarandı
Dünyada kredit kartı istifadəsinin yayılması texnoloji inkişaflarla paralel getdi. Kredit kartlarında və daha bir çox sahədə istifadə edilən çiplərin patenti 1970-ci illərin əvvəlində alındı. Bu dövrdə debit kartlar bütün dünyaya yayılarkən, ilk POS maşınları də çıxarıldı. Bu sayədə dijital ödəmə qəbul etmək də asanlaşdı. Rəqəmsal ödənişlər deyilincə ağla ilk gələn anlayışlardan biri olan e-ticarət 1979-cu ildə Michael Aldrich adlı bir ingilis tərəfindən tapıldı. Aldrich, iş yerləriylə istehlakçılar ya da şirkətlər arası onlayn ticarətin icadçısı oldu. 80-ci illərə gəlindiyində dijital ödənişlərin təhlükəsizlik sahəsində də inkişaflar yaşandı. Kredit kartlarında saxtakarlıqların qarşısını almaq üçün bu illərdə hologram texnologiyası tətbiq olundu.
Dünyanın ilk online alış-verişi: Marqarin, qarğıdalı və yumurta
80-ci illər online alış-verişin ilk illəridir. Maraqlıdır ki, 72 yaşındakı Jane Snowball tarixin ilk online alış-verişçisi idi. May 1984-cü ildə Snowball TV-dən marqarin, qarğıdalı və yumurta sifariş etdi. 80-ci illər həm də bütün dünyada bankomatların yayıldığı vaxt idi. O zamanlar, kredit kartıyla edilən ödənişlər ayın sonunda banka ödənirdi. Amerikan Express isə ilk dəfə 1987-ci ildə ödəmənin zamana yayıldığı bir iş modeli gətirərək istehlakçıların kartlarından gerçək mənada kredit istifadə etmələrinin qarşısını açdı. 1980-ci illər eyni zamanda onlayn bankçılığın da ilk təməllərinin atıldığı dövr idi.
Finlandiya mobildə ilklərin ölkəsi oldu
Mobil ödənişlər baxımından Finlandiya bir çox ilkin yaşandığı ölkə oldu. İlk mobil ödəniş 1997-ci ildə Finlandiyanın Helsinki hava limanında Coca-Cola avtomatında verilmişdir. Sərnişinlər içkilərinin ödənişini, mobil telefonlarından göndərdikləri SMS ilə ödədi. Birinci mobil bankçılıq xidməti, eyni il ərzində Fin Merita Bank tərəfindən SMS vasitəsilə başlamışdır. Cib telefonları üçün ilk rəqəmsal məzmun yükləməsi də Finlandiya həyata keçirildi. Proses; Radiolinja telefon melodiyalarını yükləmək idi.
PayPal inqilabı
Digər bir inqilabi inkişaf PayPal'ın həyatımıza gətirilməsidir. Qurucuları arasında Elon Musk'ın da olduğu, kompüterlərdə istifadə üçün simsiz mobil ödəmə sistemi olaraq ortaya çıxan və internet üzərindən etibarlı alış-verişin qabaqcılı olan PayPal, isə innovasiya edərək diqqətləri üzərinə çəkdi. Bunlara e-poçt ödənişi, rəqəmsal ödəniş təhlükəsizliyi artırılması və HTML ödəniş düymələri kimi yeniliklər daxildir. Paypal 2002-ci ildə dünyanın ən böyük onlayn ticarət saytı eBay tərəfindən satın alınaraq dünyanın ilk məşhur dijital ödəmə sistemlərindən biri halına gəldi. 2017-ci ildə PayPalın illik ödəniş həcmi 451,27 milyard dollara çatdı. 1990-cu illərdə ayrıca debit kart istifadəsinin çek istifadəsini geridə buraxması, dijital ödəmənin qlobal diametrdə yayılması mənasında əhəmiyyətli bir dönüş nöqtəsi idi.
Bitcoin ilə tanış olduq
2000-ci illərdə rəqəmsal ödəniş sistemlərinin əsasları qoyulmuşdur. Əvvəlcə İngiltərədə chip-and-pin kartlar ortaya çıxdı. Mikroçiplərə yüklənən paroldan istifadə etmək imkanı kredit kartı təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün ən vacib addımlardan biridir. Son bir neçə ildir tez-tez gündəmə gələn kriptovalyuta vahidi bitcoin ilə də bu illərdə tanış olduq. Noyabr 2008-ci ildə Satoshi Nakamoto adlı biri, kriptoqrafiya ilə əlaqədar bir e-poçt qrupuna "Bitcoin: Yoldaşlar Arası Elektron Pul Sistemi" başlıqlı bir məlumat göndərdi. 2009-cu ilin yanvarında, bitcoin şəbəkəsi ilk bitcoin'in istehsalı ilə ortaya çıxdı. Bitcoin ilə ilk satın alma əməliyyatı, bitcoin forumlarında, Papa John's tərəfindən təslim edilən iki pizza oldu. 2015-ci ildə 160.000-dən çox müəssisənin bitcoin ödənişlərini qəbul etməsi bildirildi.
2000-ci illərdə rəqəmsal ödəniş xidmətləri tətbiq edilmişdir. 2010-cu illərdə Starbucks dünyadakı bütün şöbələrində, yanında nağd daşımaq istəməyən müştərilərinə mobil ödəmə imkanı təqdim edərək, bu xidmətin ən müvəffəqiyyətli tətbiqçilərindən biri oldu. Təmassız ödəmə sistemləri də yenə bu illərdə ortaya çıxdı.
Digital Wallet Wars başlandı
Rəqəmsal ödənişlər ekosistemində ən müasir məhsullar; eBay ilə Paypal ayrılığının dərhal əvvəlində (2014) önə sürülən Apple Pay, Google Wallet (Android Pay), MasterPass, Visa Checkout, BKM Express kimi dijital pulqabıları və mobil ödəmə sistemləri. Amazon Go kimi alternativləri də bu sahədəki ən son inkişaflar arasında saymağımız lazımdır. Çinin nəhəng onlayn ticarət markası Alibaba'nın mobil ödəmə həlli Alipay, PayPal'ı taxtından endirdi. Alipay'in şirkəti olan Ant Financial, 8 İyun 2018-ci ildə etdiyi şərhlə 14 milyard dollar investisiya aldığını bildirdi. Alipay, bu sərmayə ilə dünyanın ən böyük fintech müəssisəsi oldu.
Blockchain'ə ayrılan büdcə 67% artdı
Bütün dünyada diqqətləri üstünə çəkən bitcoin köhnə məşhurluğunu itirsə də, kriptovalyutaların işləmə məntiqini təşkil edən blockchain'in dəyəri gün keçdikcə daha çox aydın olur. Şifrələnmiş əməliyyat təqibi təmin edən paylanmış bir verilənlər bazası olan blockchain üçün ayırılan büdcə bütün dünyada artır. 2017-ci ildə qlobal maliyyə sektoru, blockchain texnologiyalarının inkişafı baxımından ümumi büdcəsini 67% artırdı. ABŞ-da fəaliyyət göstərən bir bazar araşdırma şirkəti olan Greenwich Associates'in araşdırmalarına qarışan bank qurumlarının 10%-i, blockchain texnologiyalarının araşdırılması və inkişaf etdirilməsi üçün büdcələri 10 milyon dollara və ya daha çox artırdıqlarını söylədi. Maliyyə təşkilatlarının blockchinin istifadəsinin iki il ərzində 75% -ə çatması gözlənilir.
Pərvanə Aslanova, Banco.az
